Korsvegar til vår tid: Utdrag frå ei okkulturell reiseskildring

Året er på hell, og som eit addendum til dei åndelege og mytologiske utgåvene av KUNSTforum, nr. 1 og 3–2016, lanserer vi ein tekst om Occult Humanities Conference på nett. 

Krysningspunktet mellom okkultisme og kunst er meir omfattande enn ein skulle tru, skulle det vise seg i løpet av ei tettpakka helg i New York, der vi mellom anna fekk høyre om David Bowies okkultisme, Ibsens skjulte relasjon til Golden Dawn og om korleis eit kunstnarskap kan avsløre u(nder)medvitne interesser som sjølv er skjult for kunstnaren sjølv.

Vegkrysset er eit svært aktivt møtepunkt for åndelege krefter, fortalte forfattar og heks Judika Illes i sitt foredrag om blues og voodoo på Occult Humanities Conference på New York University i februar, eit seminar som fann stad i samband med kunstutstillinga Language of the Birds: Occult and Art. Vi drog ikkje til vegkrysset for å kjøpslå med åndeverda, men til det store eplet for å utforske krysningspunktet mellom kunst og okkultisme, i håp om å finne ny innsikt i kva åndeleg, esoterisk og okkult tankegods har å bidra med til opplevinga og skapinga av kunst.

Åndemaning

New York, New York: Medan ein kunne skode kunst i kyrkjerom på utstillinga The Value of Food i The Cathedral Church of Saint John the Divine og studere kunstferdige gjenstandar laga av og for medlem av Frimurarlosjen, Oddfellow-ordenen, The Degree of Pocahontas og andre hemmelege samfunn (eller samfunn med hemmelegheiter) på The American Folk Art Museum, kjendes deltakinga i opptakten til Occult Humanities Conference som å sjølv bli innvia i eit åndeleg samfunn. Her fann vi oss saman med ei horg mystifistiske typar – okkultistar, esoterikarar, psykonautar, you name it – medan den intellektuelt-åndelege foredragsrekka som stod føre oss blei innleia over eit alter. Alteret var samansett av organisatorane (kurator og heks Pam Grossman og kunstnar, kunstakademiprofessor og okkultist Jesse Branford) sine personlege symbolske regalia, og opningstalen inkluderte ein (mogelegvis maya-inspirert) felles bønn til dei sju retningane: nord, aust, sør, vest, opp, ned og innover – i sjela eller nervesystemet, alt ettersom kva for tolking som matchar røyndomstunnelen ein finn seg i best.

Rasjonalisme i møte med det snåle

Erik Davis, forfattar av det skjønnlitterære verket TechGnosis (1998), fullførte nylig ein PhD i religionsvitskap der han undersøkte kor djupt inn i det  religiøse, mystiske og generelt snåle ein kan tråkke før ein mister grepet om dei rasjonelle forklaringsmodellane til naturvitskapen, psykologien og andre akademiske disiplinar. Desse tenderer til å tolke slike erfaringar inn under eit rasjonalistisk paradigme, på sin måte dogmatisk i si insistering på at det er den religiøse praktikanten eller psykedeliske psykonauten som sjølv konstruerer sine trancendentale opplevingar. Hovudfokuset i foredraget var på dei psykonautiske psykedelika-pionerane Terence og Dennis McKenna sine merkelege opplevingar med/studiar av psilocybinsopp i La Chorrera på 70-talet.

Brørne kalla det dei opplevde – felles hallusinasjonar eller konkrete manifestasjonar frå andre dimensjonar, kven veit? – for vegetable television, og deira beretningar står fram som usedvanleg merksnodige. Kan alt forklarast bort ved hjelp av det rasjonelle, og er det mogeleg å halde fast ved eit slikt verdsbilete og samstundes gi rom til mystiske opplevingar? Eit viktig poeng kom fram i spørsmålsrunden etter Davis’ innlegg. Ein årvaken publikummar spurte om det ikkje er enkelt å bortforklare det heile med at ein ganske enkelt tappar inn i eller fokuserer på det som måtte gøyme seg i eins eige undermedvitne? I sine eigne ord tok Erik Davis ein «cop-out», men ein «gyldig cop-out» då han svarte: Straks ein byrjar å tale som om ein veit kva det underbevisste er, finn ein seg på tynn is. «Eg er ikkje ein jungianar,» sa han, «men dersom ein anerkjenner at det finst eit skuggeområde som psykologiske fenomen kan dukke opp frå, så veit ein ikkje kvar det stoggar. Vitskapen har ikkje svar på kva medvitet er, ei heller det umedvitne.»

Kreative, likestilte ritualmakarar

I sitt foredrag Bohemian Occult Subculture in Britain’s 1890s: How Artists, Actors, and Writers Made the Golden Dawn, kunne Christina Oakley Harrington (redaktør for tidsskriftet Abraxas og innehavar av bokhandelen Threadwell’s i London) opplyse om at kunstnartypen var sterkt representert i oppstarten av den hermetiske ordenen The Hermetic Order of the Golden Dawn. Ho fortalde mellom anna at skodespelarinna Florence Farr, ein av leiarane for ordenen, både produserte og spelte rolla som Rebekka West i den første oppsettinga av Ibsen i Storbritannia: Rosmersholm i 1891. Det var den nobelprisvinnande irske poeten W. B. Yeats som initierte Farr i den magiske ordenen. Golden Dawn var svært progressiv og likestilt til samanlikning med andre okkulte ordenar som var aktive på slutten av 1800-talet – her kunne nemleg både menn og kvinner ta del, i motsetnad til til dømes Frimurarlosjen, som fortsatt den dag i dag berre tillèt mannlege medlem. Andre av dei tidlege kunstnariske medlemmene var Mina Bergson, som var kunstnar og søster til filosofen Henri Bergson, skodespelforfattaren George Bernhard Shaw og kunstnaren Pamela Coleman Smith. Sistnemnde teikna dei mest kjende tarotkorta, Rider-Waite-stokken, som i dag stadig oftare kallast Smith-Waite-stokken, for slik å betre anerkjenne den kvinnelege kunstnaren på lik linje med Arthur Edward Waite, som stod for dei symbolske instruksjonane.

I følgje Oakley Harrington blei mange av rituala – med tilhøyrande kulisser og regalia – til Golden Dawn (som har inspirert mange av dei okkulte systema som fortsatt er i bruk i dag, slik som t.d. Aleister Crowleys A∴A∴ og O.T.O. samt det paganistiske Wicca-systemet) laga i samarbeid mellom desse kreativt orienterte medlemmene. Eit døme er The Vault of Adepti, eit fargesprakande, symbolspekka kammer som fasiliterte eit av ordenen sine initieringsritual. Den regjerande teorien om kvelvet er at det blei laga i samarbeid mellom ekteparet Sam Mathers, ordenen sitt overhovud, og Mina Bergson. For moderne augo ser det ikkje lite ut som ein proto-totalinstallasjon, ein syntese mellom okkultisme og kunst som ikkje ville vore framand i utstillingssamanheng i vår tid – og kan hende kan ei god kunstoppleving og ei esoterisk rite ha liknande effekt på sjelelivet?

Teatralske rockeritual

Occult Humanities Conference fann stad kort tid etter at David Bowie hadde gått bort, og artisten hadde ein sjølvsagt plass på konferansen – særleg då utforskinga av samanhengen mellom okkulte ritual og kunstopplevinga blei tatt vidare av Peter Bebergal i hans foredrag Dionysos Stardust: Theater, Masks and the Spectacle of Rock and Roll. Bebergal er forfattar av Season of the Witch: How the Occult Saved Rock & Roll (2015), som krinsar rundt ein studie av samanhengen mellom rockemusikk og mystisisme. Forfattaren teikna ei line frå den dionysiske mysteriekulten i det antikke Hellas, der deltakaren kunne bli initiert inn i esoterisk kunnskap som passivt publikum utan å ta aktiv del i ritualet, via det tidlege teateret, afroamerikansk circle shout, gospel og Elvis Presley fram til rockekulturen i moderne tid.

I følgje Bebergal var Bowie den største rock’n’roll-magikaren. Han såg på seg sjølv meir som kunstnar enn musikar, og tok karrieren gjennom på seg ei rekke forskjellige «masker» for å «initiere» publikummet, i likskap med Dionysos sin kult. Bowies interesse i okkultisme og esoterisme forsynte honom med eit symbolspråk han kunne bruke i sitt artisteri, og ein kan sjå karriera hans som eit sjå gesamtkunstwerk. Stundom gjekk Bowie så langt inn i rollene sine at han formeleg blei dei – følgje Bebergal har han til dømes blitt til personaen Ziggy Stardust i det berømte biletet der han teiknar det kabbalistiske livstreet i studioet sitt, eit dokument over ein augneblunk av reindyrka teatralsk innleving der mannen har blitt rollen, heilt ned til beinet: kroppsfasong, rusavhengigheit og politiske meiningar (Bowie var til tider ein kontroversiell karakter, pryda med fascistiske sympatiar og naziregalia).

60- og 70-talet var ein svært potent periode for ritualistisk framføring av rockemusikk, eksemplifisert mellom anna ved Rolling Stones (Mick Jagger leika seg med sataniske element), Led Zeppelin (Robert Plant opererte lik ein sjaman som «påkalla» dionysiske energiar frå scenegolvet) og Black Sabbath (med Ozzy Osbornes teatralske shock rock-opptrinn, drive av ein mellombels påteken galskap). I desse tilfella tok utøvaren på seg ei «maske», og dermed blei ein guddom eller andre krefter frå «det hinsidige» (eller undermedvitne, dersom ein heller vil kalle det det) lekamleggjorde. Rocken kunne gjennom konsertopplevinga generere kulturelle ringverknader som kunne bidra til å forvandle samfunnets struktur, iallfall i tida rundt Woodstock. Skremte religiøse fundamentalistar blei – og blir stadig – forskrekka over det som kan sjå ut som satanisk symbolikk og ritual, som – sjølv om det kanskje eigentleg er tale om opprørsk leik med mytologiske figurar, kan hende dertil ei «tom» maske – kan generere ein merkeleg feedback-loop: Utøvaren leikar seg med ein persona, tenåringen sitt inne på rommet sitt og ser for seg at eit skummelt ritual blei gjennomført under produksjonen av plata, og dei skremte foreldra trur at djevelsk energi faktisk oser ut frå høgtalarane. Kan ei slik misforståing ha spelt ei rolle i åtaket mot Eagles of Death Metal og publikummet deira på Le Bataclan i Paris i fjor?

Surrealistisk tryllekunst

Det er iallfall sikkert at kunstnariske intensjonar ofte blir misforstått, og snakken til Celia Rabinovitch (kunstnar og forskingsleiar på Seligmann Center for the Arts) tok utgangspunkt i følgjande tese: Nokre gonger er ikkje ein gong kunstnaren klar over den underliggjande drivkrafta bak kunsten sin. Dette kalla ho the intentional fallacy, og la til: «Trust the tale, not the teller.»

Kunstnarskapet til den surrealistiske målaren Kurt Seligmann var gjenstand for Rabinovitch sitt granskande blikk. Ho tala om korleis kabbala (jødisk mystisisme) ser ut til å vere gjennomgåande tema for Seligmanns kunst, sjølv om han sjølv ser ut til å ikkje ha meint det slik. Utgangspunktet hennar er interessant, for lakmustesten eit kunstprosjekt ofte blir utsett for er om det kunstnaren eller kuratoren seier at det skal handle om ser ut til å stå i 1:1-forhold til det betraktaren (kritikaren) oppfattar. Men ofte er det slett ikkje slik god kunst oppstår – eit godt verk kjem ut frå ein god prosess, og ein god kunstnarisk prosess er ein open prosess der det utilsikta får spele ei sentral rolle – intensjon og intuisjon, det medvitne og undermedvitne, i skjøn harmoni.

Misforståinga har å gjere med det rigid empiriske paradigmet vi eksisterer i. Som myteforskaren Joseph Campbell sa, har den såkalla vestlege verda, gjennom å tolke rubbel og bit inn i årsak-verknad-paradigmet, tatt livet av all mytologi. Dei gamle legendene, som sidan urtida har informert mennesket om sin eigen eksistens ved å opne kanalar inn til og frå det undermedvitne, ligg som daude dyr på obduksjonsbenken. Mykje av den kunsten som får (mellombels) fotfeste i dag, lid nettopp av å vere for kalkulert – tilpassa ein marknad, institusjonelle trendar eller politiske ideologiar (propaganda). Den kalkulerte kunstnariske prosessen isolerer seg frå det ukjende – tilfeldigheiter, serendipitet, synkronisitetar, meiningsfylde samantreff – og resultatet er kaldt og livlaust. Zemblanity, som William Boyd kalla serendipiteten (heldige, uventa samantreff) sin motsats: «Unhappy, unlucky and expected discoveries by design. Serendipity and zemblanity: the twin poles of the axis around which we revolve.»

«The most beautiful thing we can experience is the mysterious. The source of all true art and science,» som karakteren Agent Einstein i sesong 10 av The X-Files, som blei lansert tidlegare i år, seier at Albert Einstein sa. Og, som Carl Abrahamson sa i sitt foredrag på The Occult Humanities Conference: Der X-Files si tagline lyd «the truth is out there», seier gnostikaren «the truth is already in here».